دیرینه‌شناسی عقل علمی میشل فوکو

فوکو را می‌توان فیلسوف، مورخ اجتماعی، تحلیلگر ادبی، منتقد اجتماعی و سیاسی دانست. هریک از این عناوین گوشه‌ای از دستاوردهای نظری او را به تصویر می‌کشد. اما حوزۀ اصلی فعالیت فکری او، که ایده‌هایش دربارۀ فلسفه، ادبیات، جامعه و سیاست را در دل آن شرح‌وبسط داده است، تاریخ اندیشه است. همۀ کتاب‌های اصلی او، به‌استثنای یکی، درخصوص تاریخ جنبه‌های گوناگون اندیشۀ غربی است. آن تک‌کتاب استثنا نیز تأملی روش‌شناختی است در باب آن کارهای تاریخی. عنوانی که فوکو برای کرسی خود در کولژ دو فرانس برگزیده بود نیز گویا است: استاد تاریخ نظام‌های اندیشه.

کار فوکو جست‌وجوی حقایقی است که ما را آزاد می‌کنند. او به دنبال نشان دادن رویه‌هایی است که به‌واسطۀ آنها کاربست‌های ویژۀ عقل، حتی در قالب مجموعه‌ای از دانش‌های علمی، موجبات سرکوب و محدودیت انسان را فراهم می‌آورند. بدین‌ترتیب، فوکو دو آرمان دورۀ روشنگری، یعنی آزادسازی انسان و حصول اندیشۀ خودآیین، را به شکلی خودنقادانه بسط می‌دهد؛ و چنین است که پروژۀ تاریخ اندیشۀ او دو وجه می‌یابد: نشان دادن اینکه چگونه حوزه‌های خاص دانشْ آزادی انسان را محدود کرده‌اند، و فراهم آوردن منابع فکری برای غلبه بر این محدودیت‌ها.

فوکو، برخلاف کانت، شاخه‌های علمی نامتقن‌تر، یعنی «علوم انسانی»، را مطالعه می‌کند و، به‌جای علوم طبیعی، این شاخه‌های علمی را منشأ اولیۀ قیدوبندهای معاصر بر آزادی انسان می‌داند. می‌توان پروژۀ فکری بنیادین فوکو را نقد فلسفی علوم انسانی دانست که با کمک تاریخ اندیشه‌ای که در خدمت آزادسازی انسان است انجام می‌گیرد.